Լեզու և Կրոն

1. Լեզուն որպես էթնիկական գործոն

2. Քրիստոնեական արժեհամակարգը և ազգային ինքնությունը

3. Հայերենի տեղը և դերը համաշխարհային լեզվական համակարգում

Հայերենը աշխարհի հնագույն լեզուներից մեկն է. այն հնդեվրոպական լեզվախմբի միասնական ճյուղից ինքնուրույն, անկախ զարգացման ուղի է մտել շատ վաղ ժամանակներում: Ըստ առավել հավանական մեկնաբանության` հայոց լեզուն սկզբնապես հաստատվել է հնդեվրոպական նախնական տարածքի գրեթե կենտրոնական արեալում: Հնդեվրոպական բարբառային տրոհման վաղագույն շառավիղներից մեկը եղել է հենց հայերենը (հայկական ճյուղը). այդ են վկայում, օրինակ, նրա հորինվածքի հնատիպ տարրերը: Բնականաբար չի կարելի խստագույնս զուգահեռներ տանել հայ ժողովրդի էթնիկական ծագման ու հայերենի կազմավորման միջև: Հայերի էթնիկական ակունքները միատարր չեն, թեև դրանց հիմնական երակը սերում է հայասա ցեղամիությունից: Ազգակից ու ոչ ազգակից ցեղերի համախմբումը, միավորումը, լեզվական միասնականացումը և հայ ժողովրդի պետականորեն կազմավորվելը մեծապես նպաստել են հայերեն լեզվի գործածման ոլորտների ընդլայնմանը: Դեռևս նախամեսրոպյան շրջանում նրանով ստեղծվել է բանավոր գրականություն, կատարվել են թատերական ու գուսանական ներկայացումներ, հեթանոսական պաշտամունքային արարողություններ, ապա և` քրիստոնեական քարոզչություն ու արքունական գործառություններ: Գրավոր լեզու  է դարձել 5-րդ դարի սկզբներին ՝ գրերի գյուտից սկսած (405 թ.-ից): Արդեն նույն դարում ստեղծվել է ինքնուրույն ու թարգմանական հարուստ գրականություն:

Որոշ աղբյուրների համաձայն մինչ Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից հայերեն ժամանակակից այբուբենի ստեղծելը, հայերենն ու հայերեն գրերը գոյություն են ունեցել, քանի որ այն հանդիսացել է նախկինում ձևավորված հայկական թագավորությունների և պետական կազմավորումների պաշտոնական լեզուն։ Որպես ապացույց է ներկայացվում նաև հայ թագավոր Աբգար V–ի և Հիսուս Քրիստոսի միջև եղած նամակագրությունը, որը եղել է հայերեն : Սակայն հայերենի նախամաշտոցյան շրջանի մասին տեղեկությունները քիչ են կամ դեռևս չեն հայտնաբերվել, այդ իսկ պատճառով այս տեսակետի մասին քիչ է խոսվում։

Ծագումնաբանական տեսակետից ժամանակակից հայերենի բառապաշարը բաժանվում է հետևյալ խմբերի՝ բնիկ հայերեն բառեր և փոխառյալ բառեր։ Գլխավոր շերտը բնիկ հայերեն բառերն են, այսինքն՝ այն բառերը, որոնք ի սկզբանե եղել են հայերենում, որպես ժառանգություն ստացվել են մայր լեզվից՝ հնդեվրոպական նախալեզվից, և հայերենին ձուլված լեզուներից կամ դրանց հիման վրա ինչ-որ ժամանակ առաջացել են հենց հայոց լեզվի ներսում։

Պատմիչ Ագաթանգեղոսը, ով անդրադարձել է Հայաստանում նոր կրոնի տարածմանը, գրում է, որ քրիստոնեկան վարդապետությունը լույս բերեց հայ ժողովրդի համար, և փրկեց նրան <<գարշելի, դիցապաշտ, սատանայակիր, ճիվաղային բարքերից>>: 

<<Հայ ժողովրդի քրիստոնեական հավատքը ծնունդ է տվել նաև հայ մշակույթին: 5-րդ դարից սկսած, քրիստոեության շնորհիվ է զարգացել հայ լեզուն և գրականությունը,, ճարտարապետությունը, քանդակագործությունը, մանրանկարչությունը, հոգևոր երաժշտությունը, հայ հանճարի այս արժեքները:

Ընդհանրապես նկատելի  է, որ մեր պատմության ամենափառավոր էջերը գրվել են հայոց  հոգևոր ու աշխարհիկ իշխանությունների համատեղ գործակցությամբ, և անհնար է տարանջատել ու ասել, թե այդ էջերից որն է Հայոց պատմությանը պատկանում և որը Հայոց  եկեղեցու պատմությանը: Եվ ընդհանրապես, մեր եկեղեցու և ժողովրդի պատմությունը այնպես սերտորեն է միահյուսված, որ առանձին-առանձին հնարավոր չէ դրանք ներկայացնել, որովհետև հայ ժողովրդի պատմության ընթանցքի շարադրումը  մի զգալի մասով վերածվում է Հայոց եկեղեցու պատմության ընթացքի և հակառակը՝ Հայոց եկեղեցու պատմությունը ոչ միայն ստուգաբանվում է հայոց պատմության  ընդհանուր ընթացքի մեջ, այլև, ըստ էության, հաճախ նույնանում է նրա հետ:

Ազգային եկեղեցի արտահայտությունը ճիշտ հասկանալու համար դարձյալ պետք է հետադարձ մի հայացք նետենք 4-5-րդ դարերի մեր պատմաությանը, Արևելքում ընթացող քաղաքական հեղաբեկումներին, Հայաստանի ներքին անկայուն վիճակին և մասնատվածությանը Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև, ինչպես նաև 7-րդ դարում արաբական աշխարհավեր արշավանքներին, որոնց առջև նահանջեց և իր զրադաշտական պաշտամունքը չկարողացավ պահել անգամ Սասանյան Պարսկաստանը:

Հայոց պետականության անկումից հետո Հայոց եկեղեցու՝ իբրև ազգային եկեղեցու դերն առավել մեծացավ, որովհետև օտար իշխողների մոտ հայոց հայրապետներն էին ներկայացնում հայ ժողովրդին:

Ազգային ինքնության ու հերոսականության դրոշմն ենք գտնում և Հայոց տոնացույցում: Հայրենիքի պաշտպանության ժամանակ, երբ հերոսաբար զոհվում էին, նրանց համար հատուկ տոն էին սահմանում նրանց հիշատակն ամեն տարի նշելու համար, ասելով, որ նրանք իրենց կյանքը զոհեցին Աստուծո, մեր սուրբ եկեղեցու և իրենց հայոց բնիկ տերերի համար: Ահա այսպիսով, Հայոց աշխարհի համար ընկածները համարվում են եկեղեցու նահատակներ: Հատկանշական է, որ Ավարայրի օրերին արդեն ընդհանրացել էր այն ըմբռնումը, որ քրիստոնեությունը մեր ազգային ինքնությունն է:

Քրիստոնեության օգտին է խոսում և այն հանգամանքը, որ 5-րդ դարից հետո Հայոց տոնացույց մուտք գործած հայազգի բոլոր սրբերը կամ հայրենիքի համար ընկած նահատակներ են, կամ էլ հայ մշակույթին ու դպրությանն իրենց մեծ ավանդը բերած գործիչներ: Միայն ընդհանուր քրիստոնեական սրբակեցությունը և ճգնությունը բավարար չեն համարվել Հայոց եկեղեցու կողմից սուրբ հռչակվելու համար, անհրաժեշտ է եղել նաև նպաստը հայրենիքի պաշտպանությանը և դպրությանը:

Այսպիսով, անցնող ավելի քան 1700 տարիների ընթացքում քրիստոնեությունը մեր կյանքում իր շողերը սփռելով Հայոց եկեղեցու միջոցով, իր հետքն է թողել ոչ միայն մեր գրականության պատկերային համակարգի, հայկական ճարտարապետության՝ զարդանախշերից մինչև տարբեր կառույցների ընդհանուր հորինվածքի և ընդհանրապես՝ ողջ դպրության, արվեստի ու մշակույթի վրա, այլև մեծապես իրենով է պայմանավորել մեր ժողովրդի ողջ հոգեկերտվածքը՝ ընտանեկան հարաբերություններից և կենցաղի բարոյական արժեհամակարգից մինչև աշխարհայացքային հարցերը: