Հայոց ծագումնաբանությունը

Ա ։ Հայ ժողովրդի ծագման հիմնական տեսությունները

Բ ։ Հայերը՝ հնդեվրոպացի, հակադրություն և հիմնավորում

Գ ։ Ձևավորման հիմնական տարածքը և առանձնահատկությունները

Գիտության տվյալները ցույց են տալիս, որ ոչ միայն հայոց լեզուն է համարվում հնդեվրոպականի անմիջական ժառանգորդը, այլեւ հայերն իրենք առաջին հնդեվրոպացիների անմիջական ժառանգորդներն են: Մ.թ.ա. V-IV հազարամյակներին (երբ կազմավորվել է եվրոպեոիդ ցեղի մարդաբանական տիպը) վերաբերվող տվյալները վկայում են, որ նրա ամենատիպիկ ներկայացուցիչները հայերն են: Այդ ժամանակաշրջանում Փոքր Ասիայի, Հայկական լեռնաշխարհի, Հյուսիսային Միջագետքի եւ Իրանական սարահարթի հյուսիս-արեւմտյան հսկայածավալ տարածքում ապրել են ցեղեր, որոնք խոսել են հնդեվրոպական նախալեզվով: Արդեն այն ժամանակ տեղի էր ունենում ազգակից բարբառների տարանջատման գործընթացը, որոնց հիման վրա այնուհետեւ առաջացան հնդեվրոպական լեզուները:

Նյութական բազմաթիվ վկայությունները, լեզվական փաստերը, հնագույն առասպելներն ու ավանդությունները, այս ամենը ժամանակակից գիտությանը հիմք են տալիս ամենայն համոզվածությամբ ապացուցել, որ հայերը Հայկական լեռնաշխարհում տեղաբնիկներ են եղել:

Հայկական լեռնաշխարհում եւ նրա հարավային ծայրամասը հանդիսացող Վերին Միջագետքում հնդեվրոպական հնդկաարիական ցեղերը ստեղծեցին Միտաննի պետությունը, որն իր հզորության գագաթնակետին հասավ մ. թ. ա. XVI-XV դդ.: Միտաննացիների հիմնական մասը խոսում էր հնդիրանական լեզվով ու սրանցից էր սերում անտիկ ժամանակաշրջանում հայտնի մատիենների ցեղը (հին հայկական աղբյուրների “մատեանք”-ը): Միթրա, Վարունա, Ինդրա, Մարութա աստվածությունները երկրպագող արիական-հնդիրանական ցեղերը Միտաննի պետությունից տարածվել են դեպի արեվելք` Իրանական սարահարթը եւ Հնդկաստան: Դա տեղի է ունեցել մ. թ. ա. շուրջ XVII-XII դարերի միջեւ: Ուշ շրջանում մեզ հայտնի է Մատիանա կամ Մաննա երկիրը Կապուտան (Ուրմիա) լճի ավազանում եւ նրանից արեվելք, մինչեւ Երասխ կամ Արասխ գետը (կոչվում էր նաեւ Ռահ, հույները կոչում էին Արաքս) եւ Կասպից ծովը: Հնդկաարիական ցեղերի տեղաշարժը արեւմուտքից արեւելք ցույց է տալիս կասպ ցեղի տարածման սահմանները: Անտիկ ժամանակաշրջանում` հույն-մակեդոնական արշավանքների ժամանակ նրանք բոլոր այդ տեղերում, մինչեւ Ինդոս գետը հանդիպեցին Կասպ անունը կրող ցեղերին, որոնց անունով կոչվեց նաեւ նրանցից հյուսիս գտնվող ծովը` “Կասպից (Կասպիական) ծով”:

    Ավելին` հնչյունաբանական փոփոխությունների օրինաչափությունները հնդեվրոպական լեզուներում եւ առաջին հերթին հայերենում ցույց են տալիս, որ “հայ” (հայերենի որոշ բարբառներում ` “խայ”) ցեղանունը պետք է առաջացած լինի նախնական “Հատիոս” կամ “Խատիոս” ցեղանունից: Եթե այդ կռահումը ճիշտ է, ապա ստացվում է, որ մեր ժողովրդի “հայ” կամ “խայ” ինքնանունը կապ ունի փռյուգիական “Հատիոս” աստծո անվան հետ, այստեղից էլ` Կոտայքում գտնվող “Հատիս” լեռան անունը: Փռյուգական մեռնող եւ հարություն առնող Հատիսը լրիվ համապատասխանում է հայկական հեթանոսական պանթեոնի` Արայի պաշտամունքին, ուստի պատահական չպետք է համարել, որ Հատիսից դեպի արեւմուտք գտնվում է Արայի լեռը: Հետաքրքիր է, որ փռյուգիական Հատիսի մայրը` Նանե աստվածուհին էր, որի պաշտամունքը լայն տարածում ուներ հեթանոսական Հայաստանում:

Հալիս գետի ակունքներում եւ վերին Եփրատի հովտում էր գտնվում Հայասա երկիրը, որը ձեւավորվող հայ ժողովրդի հիմնական ցեղերից մեկի հայրենիքը պետք է դառնար: Հիերոգլիֆ-լուվիերեն արձանագրություններում հիշատակվում է “Հայ”, իսկ դրանից առաջ սեպագիր խեթերենում` “Հայասա” երկիրը:

Այս ժամանակաշրջանում, երբ խեթական պետությունը հասել էր իր հզորության գագաթնակետին, Վանա լճից հարավ դեռեւս գոյություն ունեին հայերին հարեւան փռյուգիացիների նախնիները` գորդիացիները: Սրանց երկիրը հույն-հռոմեական աղբյուրների “Գորդիենե” երկիրն է` հայկական աղբյուրների “Կորդվաց աշխարհը”, “Կորդուքը”: Այս գորդիացիները-մուշկերը ձուլվեցին ձեւավորվող հայ ժողովրդին: Մուշկերը կազմում էին ազգաբնակչության ամենաստորին, շահագործվող խավը եւ հայերի մոտ կոչվում էին “մշակ” (ասուրա-բաբելական աղբյուրներում` “մուշկենու”): Սրանց սոցիալական դրությունը հավասար էր ստրուկների վիճակին: Ճիշտ այնպես, ինչպես քիչ հետո, երբ կազմավորվեց Բիայնիլի պետությունը` “Ուրուրդա” հորջորջումով հայտնի հայկական ցեղերի անունով ասուրա-բաբելական արձանագրություններում երկիրը կոչվեց Ուրարտու: Հետաքրքիր է, որ ուրարտական արձանագրություններում բացակայում է “Ուրարտու”, ինչպես եւ “Նաիրի” անունը: Եկվոր ցեղերը իրենց պետությունն անվանում են “Բիայնիլի” կամ “Բիայնա”, որի հայկական ձեւն է “Վան”-ը: Իսկ ասուրա-բաբելական արձանագրություններում երկիրը (Հայկական լեռնաշխարհը) նախկինի պես կոչվում էր Ուրարտու` կամ Ուրաշտու, որը պետք է առաջացած լինի Վան քաղաքից հարավ գտնվող հայերենում “Ըռըշտունիք” կամ “Ռշտունիք” կոչված գավառի անունից (վերջինս պետք է իր մեջ ընդգրկեր նաեւ Տուշպա (Տոսպ) մայրաքաղաքի տարածքը): Ուրարտու կամ Ուրաշտու երկրանունը եբրայեցիները` Հին կտակարանում հիշատակում են “Երկիր Արարատայ” կամ “Արարատ” անվան տակ, որը իրականում Հայաստան երկրի անուններից մեկն էր:

Իշխող վիճակում մնաց “սկայ” ցեղը, որից առաջ եկավ “Սկայորդու” արքայատոհմը, որը թագավորեց իբրեւ առաջին Հայկական թագավորության արքայատոհմ: Այս արքայատոհմի բարձրացումը պետք է տեղի ունենար մ. թ. ա. 681 թվականից հետո:

Հնդեվրոպացիների նախահայրենիքի մասին մեր առաջադրած վարկածն իր ապացույցն է գտնում Հին կտակարանում, որի համաձայն Առաջավոր Ասիայի ժողովուրդների առաջացումը կապվում է ջրհեղեղի ավանդության հետ: Մ. թ. ա. 1-ին հազարամյակում եբրայեցիները գրի առան Առաջավոր Ասիայի հնուց տարածված ջրհեղեղի ավանդությունը, ըստ որի Նոյի տապանը կանգ է առել Արարատի վրա, որը Միջագետքից հյուսիս գտնվող ամենաբարձր գագաթն է: Ըստ այդ ավանդության, ջրհեղեղից հետո տապանից իջել են ինքը` Նոյ նահապետը եւ իր Յաբեթ, Սեմ եւ Քամ որդիներն ու նրանց ընտանիքները: Սրանցից էլ առաջացել են Առաջավոր Ասիայի ժողովուրդները: Ինչպես գրված է “Ծննդոց գրքում”` Նոյի որդիներից “սփռեցան, կղզիք ազգաց ի վերայ երկրի յետ ջրհեղեղին”: Այդ ժամանակաշրջանում Առաջավոր Ասիայի ժողովուրդների մոտ գոյություն ուներ այն պատկերացումը, որ մարդկությունը ներկայացնում էր “ազգ մի եւ լեզու մի ամենեցուն” (Գիրք ծննդոց, գլ. ԺԱ), “Եւ էր ամենայն երկիր լեզու մի, եւ բարբառ մի ամենեցուն”: Ըստ այդ ավանդության լեզուները բաժանվեցին Բաբելոնի աշտարակաշինությունից հետո: Մովսես Խորենացին, հետեւելով այս ավանդությանը, հաղորդում է, որ հայերը առասպելական Հայկ նահապետի գլխավորությամբ եկել էին Հայոց երկիրը Բաբելոնից եւ բնակություն էին հաստատել Վանա լճի հարավարեւելյան եւ հյուսիսային մասերում - այն երկրամասերում, որոնք ուրարտական արձանագրություններում կոչվում էին “Հայադու” (Հայկական Հայոցձոր) եւ “Հայդունի”:

Հայկական լեռնաշխարհում բիայնական արքայատոհմի գերիշխանության ժամանակ հիմնական բնակչությունը կազմել են հայկական ցեղերը, որոնցից դուրս եկած արքայատոհմը մ. թ. ա. VII դ. կեսերից գլխավորեց հայոց թագավորությունը ի դեմս Սկայորդու որդու Պարույրի (մ. թ. ա. 681 թ.) եւ նրա հաջորդների: Բիայնացիները մշտապես ուծացվել են հայկական ցեղերի կողմից: Այն, որ հայերը եղել են առավել զարգացած եւ քանակապես գերակշիռ ազգագրական խմբավորում, վկայում է հետեւյալը` մ. թ. ա. 590 թվականին բիայնական վերջին արքայատոհմի անկումից անմիջապես հետո բիայնական ժողովուրդն ասես անհետացավ, բայց իրականում նա այնպես էլ չհասցրեց կազմավորվել որպես առանձին ժողովուրդ: Բիայնական արքայատոհմի անկումից հետո սկզբնաղբյուրները բիայնացիների փոխարեն հիշատակում են արմեններին, որոնք իրենց կոչում էին հայեր:

Չափազանց արագ, գրեթե անմիջապես, հին պետության ավերակների վրա, ասես Բիայնայի ներսում հասունանալով ու նրան կուլ տալով, ծագեց մի ընդարձակ նոր պետություն: Հարեւաններն այն անվանում էին Արմինա կամ Արմենիա:

 Երիտասարդ Հայկական պետությունը հարկադրված էր իր դիրքերն ամրապնդելու համար ռազմական ընդհարումներ ունենալ ինչպես մարական, այնպես էլ հին պարսկական թագավորությունների հետ: Մ. թ. ա. 519 թվականին Պարսկաստանը նվաճում է Հայկական պետությունը եւ այն դարձնում հատուկ սատրապություն, “Արմինա” անվամբ:

    Հունամակեդոնական նվաճումներից հետո, հելլենիստական դարաշրջանում հայ ժողովրդի ձեւավորման պրոցեսը ավարտվել էր: Արմավիրում գտնված մ. թ. ա. II դարի հունական մի արձանագրության մեջ Արարատյան հովիտն անվանված է “գեղեցիկ երկիր Արմենիա”: Այրարատ նահանգը, որի անունը տարբերակն է Ուրարտու անվան, դառնում է ողջ Հայաստանի տնտեսական, քաղաքական եւ կուլտուրական կենտրոնը:

    Հետագայում տեղի է ունենում Հայաստանի բոլոր մասերի միաձուլում մի միասնական պետության մեջ, որը հայտնի է Մեծ Հայք անվամբ, ի տարբերություն մերձպոնտական Հայաստանի, որը կոչվում էր Փոքր Հայք:

    Հելլենիստական եւ վաղ ֆեոդալական դարաշրջանի Հայկական պետությունը մոնոէթնիկ քաղաքական կազմավորում էր: Հույն գիտնական, աշխարհագրագետ Ստրաբոնը, որն ապրել է մինչեւ մեր թվականության I դարի սկզբները, հավաստում է, որ իր ժամանակներում Հայաստանի բոլոր շրջանները խոսել են մի լեզվով` հայերենով: